Нямні́шча ’старое рэчышча (Нёмана)’ (стаўб., Сл. ЦРБ): ні ва ўсякум нямнішчы адзінакага рыба водзіцца (карэл., Нар. словатв.). Ад назвы ракі Нёман, параўн. аналагічнае бужыско (ад Буг, беласт.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Со́цкі старое ‘выбарная асоба з сялян, памочнік паліцыі’ (ТСБМ): socki, dziesiacki, dawaj padwodu (Федар. 4). Да сотка (гл.), г. зн. ‘выбарны ад ста сялян’, параўн. сотнік (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
са́ма, часціца.
1. Ужываецца ў спалучэнні з якаснымі прыслоўямі для абазначэння найвышэйшай ступені. Як ні разважала [Хадоська], усё выходзіла: сама лепш, пэўна, тут, у Юравічах, астацца. Мележ. [Засуліч:] — Я зараз кончу сваю ролю. Ну, можа, якіх сама больш дзесяць хвілін. Зарэцкі. [Сусед] заўсёды, чытаў нешта такое старое-старое: кніга, што ляжала перад ім, сама меней мела гадоў сто. Дамашэвіч.
2. У спалучэнні з дзеясловамі выражае самы пачатак чаго‑н., якога‑н. дзеяння. Прыцемак сама што пачынаў ахінаць горад. Васілёнак. Цяпер.. [зайцы] маладыя, сама пачынаюць гарцаваць надвячоркамі. Кулакоўскі. // У канструкцыях, якія паказваюць, што толькі пачатае дзеянне сутыкнулася з сустрэчным. Сама што я заснуў, а мяне пабудзілі. □ Але сама што.. [Магдалена] намерылася стаць пры печы за гаспадыню, як адчыніліся з сянец дзверы. Чорны.
3. У канструкцыях са значэннем: у самую пару, у самы раз, у гэты час, якраз цяпер. Над полем узлятае чародка шпакоў. Яны цяпер сама жыруюць. Навуменка. Цёплая майская ноч п’яніла галовы духмяным пахам квецені — сама што цвілі сады. С. Александровіч.
Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)
Момра, му́мра (груб.) ’маўклівы чалавек’ (ваўк., Сцяшк. Сл.), момрыць (груб.) ’невыразна гаварыць’ (шчуч., Сцяшк. Сл.). Старое анаматапеічнае ўтварэнне. Параўн. славен. momljáti (Бязлай, 2, 194). Да мумра, мума (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Раздабрэ́ць ’пагладчэць, паправіцца’ (Некр.). Параўн. рус. добре́ть, раздобре́ть ’таўсцець, тлусцець, сыцець’, старое польск. dobrzeć ’набірацца сілы’, што да прасл. *dobrěti ’быць прыемным, карысным’, ’дабрэць’ (ЭССЯ, 5, 40–41).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
*Сява́р, сева́р ’сейбіт’ (ТС, Выг., Сл. Брэс.). Параўн. старое польск. siewiarz ’тс’. Рэгіянальнае ўтварэнне ад дзеяслова *сяваць з суф. ‑ар, гл. Сцяцко, Афікс. наз., 30; Вярхоў, Наз., 26.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Пра́тва ’месца на рэчцы, дзе пяруць бялізну’ (Янк. 1, ТС), ’старое рэчышча’ (Сл. Брэс.). Да пра́таць 2 у значэнні ’біць бялізну’. Аб суфіксе ‑ва гл. Сцяцко, Афікс. наз., 85.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Ме́рлевіца ’старое рэчышча’ (вілен., Яшк.), укр. жытом. ме́рлевиця ’тс’. Да мерлы ’памершы’ < прасл. merti ’паміраць’. Параўн. таксама каш. mərləca, mərlovʼina ’дробная, нікудышняя салома’, mərləzna ’неўрадлівае поле’, mərləna ’нязжатыя мізэрныя збожжавыя’.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Мхе́нішча ’месца, дзе расце мох’ (Нас.), ’месца, дзе ляжаў мох’ (слаўг., Яшк.). Відаць, не вельмі старое ўтварэнне ад прыметніка мъх‑ѣнъ ’імшаны’ (не адбыўся пераход х > ш). Да мох (гл.).
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)
Сеча старое ‘бой, бітва’ (ТСБМ, Ласт.), ‘разаніна’ (Некр. і Байк.), ст.-бел. сѣча: вчинили бой и сѣчу великую ‘бой ваенных атрадаў, узброеных мячамі’ (Праблемы філал., 135). Ад *sekti, гл. сячы.
Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)