ни́зкий

1. в разн. знач. ні́зкі;

ни́зкий дом ні́зкі дом;

ни́зкий лоб ні́зкі лоб;

ни́зкий го́лос ні́зкі го́лас;

ни́зкий рост ні́зкі рост;

ни́зкие ту́чи ні́зкія хма́ры;

ни́зкая вода́ ні́зкая вада́;

ни́зкие це́ны ні́зкія цэ́ны;

ни́зкая температу́ра ні́зкая тэмперату́ра;

ни́зкое ка́чество ні́зкая я́касць;

ни́зкий покло́н ні́зкі пакло́н;

2. (подлый, бесчестный) ні́зкі; по́длы; гане́бны;

ни́зкая душо́нка ні́зкая (по́длая) душа́;

ни́зкий посту́пок ні́зкі (гане́бны) учы́нак;

ни́зкая мысль ні́зкая (гане́бная) ду́мка;

Руска-беларускі слоўнік НАН Беларусі, 10-е выданне (актуальны правапіс)

запа́сці сов.

1. (завалиться за что-л.) запа́сть;

з. за ша́фу — запа́сть за шкаф;

2. (стать впалым) запа́сть, впасть, ввали́ться;

шчо́кі яго́ ~па́лі — щёки его́ запа́ли (впа́ли, ввали́лись);

3. перен. (глубоко укрепиться в уме, памяти, душе, сердце) запа́сть, запечатле́ться; засе́сть;

што гэ́та ~па́ла табе́ ў галаву́? — что э́то засе́ло у тебя́ в голове́?;

4. разг. ослабе́ть;

го́лас запа́ў — го́лос ослабе́л;

◊ з. ў душу́ — запа́сть в ду́шу

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

ні́зкі

1. в разн. знач. ни́зкий;

н. дом — ни́зкий дом;

н. лоб — ни́зкий лоб;

н. го́лас — ни́зкий го́лос;

н. рост — ни́зкий рост;

~кія хма́ры — ни́зкие ту́чи;

~кая вада́ — ни́зкая вода́;

~кія цэ́ны — ни́зкие це́ны;

~кая тэмперату́ра — ни́зкая темпера́тура;

~кая я́касць — ни́зкое ка́чество;

2. перен. (бесчестный) ни́зкий, ни́зменный;

н. ўчы́нак — ни́зкий посту́пок;

~кая ду́мка — ни́зкая (ни́зменная) мысль;

◊ н. пакло́н — ни́зкий покло́н;

~кай про́бы — ни́зкой про́бы

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

чый I, (род. чыйго́, дат. чыйму́, твор., предл. чыі́м; чыя́ ж., чыё ср., мн. чые́) мест.

1. вопр. чей;

ч. гэ́та го́лас? — чей э́то го́лос?;

чыя́ гэ́та кні́га? — чья э́то кни́га?;

чыё апавяда́нне? — чей расска́з?;

2. относ. чей;

не ве́даю, ч. гэ́та дом — не зна́ю, чей э́то дом;

геро́й, ч. по́дзвіг усі́м вядо́мы — геро́й, чей по́двиг всем изве́стен

чый II, род. чы́ю сущ., мн. нет, бот. чий

Беларуска-рускі слоўнік, 4-е выданне (актуальны правапіс)

се́сці, ся́ду, ся́дзеш, ся́дзе; сеў, се́ла; сядзь; зак.

1. Прыняць сядзячае становішча.

Сесці на лаўку.

С. пад бярозай.

2. у што і на што. Заняць месца, размясціцца дзе-н. (для паездкі).

Сесці ў самалёт.

С. ў аўтобус.

3. за што, на што і з інф. Пачаць якую-н. справу, работу, прыняўшы сядзячае становішча.

С. за даклад.

С. за кнігу.

С. на камбайн.

С. на тэлефон (перан.: званіць доўга і ў многія месцы; разм.).

4. Быць пазбаўленым волі, змешчаным у турму згодна з прыгаворам суда.

5. Спыніць рух, палёт; апусціцца з вышыні.

Матылёк сеў на кветку.

Сонца села за лес.

Самалёт сеў на аэрадром.

6. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Асесці, паглыбіцца ў зямлю.

Сцяна села.

7. на што. Абмежаваць сябе ў чым-н., падпарадкаваць сябе якому-н. рэжыму.

С. на дыету.

С. на адну зарплату.

8. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Выскачыць, з’явіцца (пра фурункул і пад.; разм.).

На руку села балячка.

9. (1 і 2 ас. не ўжыв.). Страціць сілу, напружанне, стаць слабейшым (пра пару, электрычны ток і пад.).

У машыне сеў акумулятар.

Голас сеў (стаў хрыплым).

|| незак. садзі́цца, саджу́ся, са́дзішся, са́дзіцца.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы (пад рэд. І. Л. Капылова, 2022, актуальны правапіс)

gruby

grub|y

1. тоўсты;

~a książka — тоўстая кніга;

2. буйны;

~a zwierzyna — буйны звер;

3. (пра голас) нізкі;

~y zysk — буйны прыбытак;

~y błąd — грубая памылка;

~a ryba — важная птушка (шышка);

~ymi nićmi szyte — шыта белымі ніткамі;

z ~a, z ~sza — прыблізна; у агульных рысах; збольшага

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

cichy

cich|y

1. ціхі, ціхмяны; сціплы; спакойны;

~y głos — ціхі голас;

~e czytanie — чытанне сам сабе;

2. патаемны; сакрэтны;

~a zgoda — патаемная дамова;

~y wielbiciel — патаемны паклоннік;

z ~a pęk — ні з пушчы, ні з поля; раптам;

~a woda brzegi rwie — у ціхім балоце чэрці вядуцца

Польска-беларускі слоўнік (Я. Волкава, В. Авілава, 2004, правапіс да 2008 г.)

Плакса 1 ’плаксівае дзіцё’ (б.-каш., Мат. Гом.), ’той, хто часта плача без уважлівай прычыны’, ’які любіць скардзіцца, наракаць’ (ТСБМ), пла́ксы ’крыксы, крык з плачам дзіцяці’ (Нас.). Адсутнічае ў Слоўніку І. Насовіча (ёсць плаксун(ок), плаксу́ння), а таксама ў Б. Грынчэнкі (ёсць у сучаснай укр. мове: плаксій, плаксія, плаксу́н, плаксійка, плаксу́ха і пла́кса). У польск. мове — з XV ст. płaksa ’плакальніца на пахаванні’, якое Банькоўскі (2, 616) адносіць да запазычанняў з усх.-слав. моў. Неабавязкова, бо ў польск. мове ёсць beksa (< bekać, beczeć ’раўсці, плакаць’ — літ. beksė́ti ’рыпаць’) з тым жа суфіксам ‑с‑а. Найбольш лексема прадстаўлена ў рус. мове, параўн. пла́кса, плаксуха ’плаксівы чалавек’; пла́кса ’вазак, які вязе ў царкву ўхутаную нявесту’; пла́кса/пла́ксы ’абрад: увесь час плачу, жалобных песень, што аплакваюць нявесту — ад змовін да зборнай суботы’, пла́ксы/крыксы ’начны, хваравіты крык дзіцяці’. Суф. ‑с‑а — уплыў балт. моў: у літ. мове яму адпавядае ‑sa, ‑sas, які ўтварае назоўнікі ад дзеясловаў: baĩsa ’страх’, švaisa/sviesà ’святло’, tamsà ’цемра’, papsà ’хто чмокае губамі’, а таксама kùksas ’бязрогі, галамоўзы’. Сюды ж плаксі́вы ’які часта плача; любіць наракаць, скардзіцца’; ’які падобны да плачу (пра голас)’ (ТСБМ).

Пла́кса 2 ’плакун-трава, чальчак, Lythrum salicaria L.’ (б.-каш., жытк., Мат. Гом.), ’ажына валасістая, Luzula pilosa (L.) Willd.’ (гродз., Кіс.). Да пла́каць (гл.). Параўн. таксама плакун-трава, слёзны ’чальчак’ (Кіс.).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

Іржа́ць ’абзывацца ржаннем (пра каня); гучна, нястрымана смяяцца, рагатаць’ (ТСБМ, Бяс., Нас., Шат., Касп., Сцяшк. МГ), ірза́ць (Гарэц., Бяльк., Касп., Шат., Жд. 2), іржа́нне ’крык каня, конскі голас; гучны, нястрыманы рогат’ (ТСБМ, Нас.), ірза́ньня ’тс’ (Бяльк.). Рус. ржать, дыял. смал., зах.-бранск. иржа́ть, ирза́ть, укр. ржати, іржати, польск. rżeć, чэш. ržáti, славац. erdžať, hržať, славен. rzati, серб.-харв. р̏зати, макед. ʼржи. Ст.-слав. ръзати, ст.-рус. ръзати, ръжати. Беларуская форма з прыстаўным і‑. Прасл. *rъzati: ‑ž‑ пад уплывам форм цяп. ч. *rьžǫ. Бліжэйшыя паралелі: грэч. ἐρυγόντα, ἐρύγμηλος ’равучы’, лац. rūgiō, ‑īre, с.-ірл. rucht ’роў, выццё’, узыходзяць да і.-е. reug̑‑ (Покарны, 1, 867). Дзеяслоў гукапераймальнага характару. Гл. Праабражэнскі, 1, 201–202; Брукнер, 478; Махэк₂, 528; Фасмер, 3, 480–481. Параўн. рыкаць. Значэнне ’смяяцца’ другаснае, утворанае ад значэння ’абзывацца ржаннем (пра каня)’; параўн. аналагічную семантычную структуру слав. *regotati (гл. рагатаць). Семантычна адрозніваюцца иржа́ць ’настойліва, назойліва прасіць, патрабаваць, дабівацца’ (Нас.), ірза́ць ’дурэць, гойсаць, сваволіць’ (Юрч.). Мяркулава (Этимология, 1974, 63) звязвае гэтыя значэнні са страчаным семантычным звяном ’знаходзіцца ў перыядзе цечкі’, вядомым шмат якім славянскім дзеясловам гукапераймальнага характару. Старая семантыка захавалася ў н.-луж. ryžaś ’знаходзіцца ў перыядзе цечкі’, ’скакаць, бегаць, лютаваць’, ryžaty ’шумны, юрлівы, які знаходзіцца ў перыядзе цечкі’, ’моцна жадаючы чаго-н., прагны да чаго.-н.’; параўн. аналагічную семантычную трансфармацыю в.-луж. rjut ’спешка; моцнае жаданне’ (*ruja ’цечка’).

Этымалагічны слоўнік беларускай мовы (1978-2017)

сакаві́ты, ‑ая, ‑ае.

1. Які змяшчае шмат соку. Такое высокае і сакавітае кепскае шчаўе расло, што між яго трэба было адшукваць рэдкія і хілыя кусцікі чырвонай канюшыны. Пянкрат. Нясуць калгаснікі на рынак Лясоў багатыя дары: Маліну, зорныя суніцы, Тугіх парэчак шрот буйны. І сакавітыя чарніцы З прыемным водарам лясным. Жычка. // Водарны, духмяны. Нашто тое лета, калі няма жніва, калі на пасецы не раяцца пчолы, не пахнуць у садзе чырванабокія сакавітыя малінаўкі?.. Кулакоўскі. // Апетытны, смачны, не сухі. — Шынкевіч таксама добрая цаца! — падчэпліваючы відэльцам сакавітую бакавіну ліня з каструлі, абурана прадаўжаў Фама Гаўрылавіч. Паслядовіч.

2. перан. Разм. Поўны сіл, здароўя, энергіі (пра чалавека). Перад самай вайной цётка прыязджала да нас у госці з нейкай сакавітай і гладкай рагатухай. Карпюк. // Яркі, свежы, поўны (пра вусны, рот). Смяяліся яе [Гаецкай] сакавітыя вусны, выпешчаныя шчокі — то з’яўляліся, то знікалі сімпатычныя ямачкі на іх. Шамякін. // Прыемны, поўны задавальнення. Паміж двума сакавітымі пацалункамі Сімон пачуў такую лічбу, ад якой яму стала холадна. Самуйлёнак.

3. перан. Каларытны, насычаны спалучэннем яркіх фарбаў. Сакавітыя фарбы пейзажу.

4. перан. Трапны, вобразны (пра мову, словы і пад.). Сварыліся [шляхта] на сакавітай беларускай мове, хоць называлі яе мужыцкай, часта ўстаўляючы словы «пане» — ды так, каб яно гучала праз нос. Пестрак. Калі плытагон выходзіць у сплаў, дарога абяцае яму сустрэчы... Яны то радасныя, з сакавітымі кпінамі і блазенскім рогатам, то гаркава-маўклівыя. Карамазаў.

5. перан. Гучны, звонкі, прыемны (пра гук, голас і пад.). Ад Еўніч і Старыцы яшчэ чулася іх гамонка, а часам і жніўная песня, у якой высока лунаў, ведучы яе, чый-небудзь сакавіты голас. Хадкевіч. Мужчыны смяяліся, і смех самога расказчыка быў такі сакавіты і гучны, што конік, стрыгучы вушамі, нават без пугі пачаў хутчэй перабіраць нагамі. Сіўцоў.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы (1977-84, правапіс да 2008 г.)